عوامل ایجاد و رشد بصیرت در روایات

واژه بصیرت از ریشه بَصَرَ است که دارای دو معنی اصلی است؛ علم و دیگری سختی و خشونت(رک: معجم مقاییس اللغة، 1، 253-254/ لسان العرب، 4، 64- 65/ مفردات راغب، 127)

این واژه 148 مرتبه در قرآن به کار رفته است که عین این واژه یعنی بصیرت دو مرتبه در قرآن ذکر شده است. که در ادامه به ذکر عوامل ایجاد و رشد بصیرت می پردازیم؛

* علم آموزی

رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): أَنَّ الْعِلْمَ حَیَاةُ الْقُلُوبِ وَ نُورُ الْأَبْصَارِ مِنَ الْعَمَى وَ قُوَّةُ الْأَبْدَانِ مِنَ الضَّعْفِ.

 رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): همانا دانش، زندگی بخش دلهاست، و روشنی بخش دیدگان از کوری، و نیرو بخش بدن های ناتوان است. (خصال، 523)

امیرالمومنین(علیه السلام): الحکمه ضیاء للبصر.

امیرالمومنین(علیه السلام): حکمت باعث روشنایی دیده گان است. (کنزالفوائد، 2، 108)

عنه (علیه السلام): جاور العلماء تستبصر.

امیرالمومنین(علیه السلام): با دانشمندان هم نشینی کن تا بصیرت یابی. (غررالحکم، 4801)

* اندیشیدن

أَفَلَمْ یَنْظُرُوا إِلَى السَّماءِ فَوْقَهُمْ کَیْفَ بَنَیْناها وَ زَیَّنَّاها وَ ما لَها مِنْ فُرُوج‏ * وَ الْأَرْضَ مَدَدْناها وَ أَلْقَیْنا فیها رَواسِیَ وَ أَنْبَتْنا فیها مِنْ کُلِّ شَیْ‏ءٍ مَوْزُون‏ * تَبْصِرَةً وَ ذِکْرى‏ لِکُلِّ عَبْدٍ مُنیب‏.

آیا آنان به آسمان بالاى سرشان نگاه نکردند که چگونه ما آن را بنا کرده‏ایم، و چگونه آن را (بوسیله ستارگان) زینت بخشیده‏ایم و هیچ شکاف و شکستى در آن نیست * و زمین را گسترش دادیم و در آن کوه‏هایى عظیم و استوار افکندیم و از هر نوع گیاه بهجت‏انگیز در آن رویاندیم * تا وسیله بینایى و یادآورى براى هر بنده توبه کارى باشد. (ق، 6-8)

رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): فَإِنَّ التَّفَکُّرَ حَیَاةُ قَلْبِ الْبَصِیرِ کَمَا یَمْشِی الْمُسْتَنِیرُ فِی الظُّلُمَاتِ بِالنُّورِ فَعَلَیْکُمْ بِحُسْنِ التَّخَلُّصِ وَ قِلَّةِ التَّرَبُّصِ.

پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) اندیشیدن حیات بخش دل شخص با بصیرت است، همان گونه که شخص چراغ به دست در تاریکی ها، در پرتو نور[چراغ] راه می رود. پس بر شما باد نیک رهیدن و کمتر درنگ کردن. (کافی، 2، 599)

امیرالمومنین(علیه السلام): َ مَنْ تَفَکَّرَ أَبْصَرَ.

امیرالمومنین(علیه السلام): هر کس بیندیشد بینا می شود. (نهج البلاغه، ن 31)

 

* تعقل و خردمندی

 

رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): عَلَى الْعَاقِلِ أَنْ یَکُونَ بَصِیراً بِزَمَانِه‏.

رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): خردمند، باید به زمان خود بصیرت داشته باشد.(خصال، 525)

* عبرت آموزی

 

أَ فَلَمْ یَسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِها أَوْ آذانٌ یَسْمَعُونَ بِها فَإِنَّها لا تَعْمَى الْأَبْصارُ وَ لکِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتی‏ فِی الصُّدُور.

آیا آنان در زمین سیر نکردند، تا دلهایى داشته باشند که حقیقت را با آن درک کنند یا گوشهاى شنوایى که با آن (نداى حق را) بشنوند؟! چرا که چشمهاى ظاهر نابینا نمى‏شود، بلکه دلهایى که در سینه‏هاست کور مى‏شود.(حج/ 46)

امیرالمومنین(علیه السلام): من اعتبر أبصر.

امیرالمومنین(علیه السلام): هر که عبرت بیام.زد، بینا می شود.(نهج البلاغه، ح 208)

عنه (علیه السلام): فی کل اعتبار استبصار.

امیرالمومنین(علیه السلام): در هر عبدت آموختنی بینا شدنی است. (غرر الحکم، 6461)

عنه (علیه السلام): دوام الاعتبار یؤدی إلى الاستبصار و یثمر الازدجار.

امیرالمومنین(علیه السلام): عبرت گرفتن مداوم به بصیرت می انجامد، و باز ایستادن[از گناه و خطا] را به بار می نشاند. (غررالحکم، 5150)

* تقوی

 

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقانا.

اى کسانى که ایمان آورده‏اید! اگر از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید، براى شما وسیله‏اى جهت جدا ساختن حق از باطل قرار مى‏دهد (روشن‏بینى خاصّى که در پرتو آن، حق را از باطل خواهید شناخت). (انفال، 29)

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحیم.

اى کسانى که ایمان آورده‏اید! تقواى الهى پیشه کنید و به رسولش ایمان بیاورید تا دو سهم از رحمتش به شما ببخشد و براى شما نورى قرار دهد که با آن (در میان مردم و در مسیر زندگى خود) راه بروید و گناهان شما را ببخشد و خداوند غفور و رحیم است. (حدید، 28)

امیرالمومنین(علیه السلام): فَإِنَّ تَقْوَى اللَّهِ دَوَاءُ دَاءِ قُلُوبِکُمْ وَ بَصَرُ عَمَى أَفْئِدَتِکُمْ وَ شِفَاءُ مَرَضِ أَجْسَادِکُمْ وَ صَلَاحُ فَسَادِ صُدُورِکُمْ وَ طَهُورُ دَنَسِ أَنْفُسِکُمْ وَ جِلَاءُ غِشَاءِ أَبْصَارِکُم‏.

امیرالمومنین(علیه السلام): همانا پروای از خدا، داروی درد دل های شما و بینا کننده ک.ری دل های شما و شفا بخش بیماری بدن های شما و اصلاح کننده تباهی سینه های شما و پاک کننده آلودگی جان های شما و روشنی بخش ضعف دیدگان شماست. (نهج البلاغه، خ 198)

 

* یاد خدا

إِنَّ الَّذینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُون.

پرهیزگاران هنگامى که گرفتار وسوسه‏هاى شیطان شوند، به یاد (خدا و پاداش و کیفر او) مى‏افتند و (در پرتو یاد او، راه حق را مى‏بینند و) ناگهان بینا مى‏گردند. (اعراف، 201)

امام باقر(علیه السلام): إِنَّ الْمُؤْمِنَ مَعْنِیٌّ بِمُجَاهَدَةِ نَفْسِهِ لِیَغْلِبَهَا عَلَى هَوَاهَا فَمَرَّةً یُقِیمُ أَوَدَهَا وَ یُخَالِفُ هَوَاهَا فِی مَحَبَّةِ اللَّهِ وَ مَرَّةً تَصْرَعُهُ نَفْسُهُ فَیَتَّبِعُ هَوَاهَا فَیَنْعَشُهُ اللَّهُ فَیَنْتَعِشُ وَ یُقِیلُ اللَّهُ عَثْرَتَهُ فَیَتَذَکَّرُ وَ یَفْزَعُ إِلَى التَّوْبَةِ وَ الْمَخَافَةِ فَیَزْدَادُ بَصِیرَةً وَ مَعْرِفَةً لِمَا زِیدَ فِیهِ مِنَ الْخَوْفِ وَ ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ یَقُولُ إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُون‏.

امام باقر(علیه السلام): مومن همواره در کار مبارزه با نفس خویش است تا بر هوس آن چیره آید. گاه نفس خود را از کژی به راستی می آورد و در راه محبت خدا با هوای  نفس مخالفت می ورزد. گاه نفسش او را بر زمین می افکند و در نتیجه پیرو هوس آن می گردد؛ اما خداوند دستش را می گیرد و بر می خیزد و خدا لغزش او را می بخشد و مومن به خود می آید و به توبه و ترس از خدا پناه می برد و بر اثر افزایش ترسش بر بصیرت و معرفت او افزوده می گردد. گواه این مطلب این فرموده خداوند است که: پرهیزگاران هنگامى که گرفتار وسوسه‏هاى شیطان شوند، به یاد (خدا و پاداش و کیفر او) مى‏افتند و (در پرتو یاد او، راه حق را مى‏بینند و) ناگهان بینا مى‏گردند. (تحف العقول، 284)

امیرالمومنین(علیه السلام): من ذکر الله استبصر.

امیرالمومنین(علیه السلام): هر که خداوند را یاد کند بصیرت یابد.(غررالحکم، 7800)

* زهد و پارسایی

امیرالمومنین(علیه السلام): ازْهَدْ فِی الدُّنْیَا یُبَصِّرْکَ اللَّهُ عَوْرَاتِهَا.

 امیرالمومنین(علیه السلام): در دنیا زهد پیشه نما تا خداوند تو را به معایب آن بینا گرداند. (نهج البلاغه، ح391)

* نصیحت پذیری

امیرالمومنین(علیه السلام): بالهدى یکثر الاستبصار.

امیرالمومنین(علیه السلام): با راهنمایی بصیرت لفزون می شود. (غرر الحکم، 4186)

* دعا و مسئلت از خداوند

 

امام صادق(علیه السلام): أَسْأَلُکَ اللَّهُمَّ الْهُدَى مِنَ الضَّلَالَةِ وَ الْبَصِیرَةَ مِنَ الْعَمَى وَ الرُّشْدَ مِنَ الْغَوَایَة.

 امام صادق(علیه السلام): بار خدایا! از تو می خواهم هدایت شدن از گمراهی را و بینا شدن از کوری را و به راه آمدن از کج روی را. (کافی، 2، 590)